تاریخچه خط بلوچی

تاریخچه خط بلوچی

خط فارسی عربی در قرن پانزدهم از طریق مغولها به هند راه یافت و از آن پس در نوشتن زبان اردو از آن استفاده میشود و تعدادی حروف جدید از جمله ٹ، ڑ، ڈ، ں وے نیز به آن اضافه شده است.
از اواخر قرن نوزدهم ، بلوچی هم با حروف اردو وهم با حروف لاتینی نوشته شده است ازآن جمله ترجمه انجیل است که در آن از حروف اردو استفاده شده است و کتابهای گرامر بلوچی با حروف لاتین که توسط انگلیسیها و برای انگلیسی زبانانی که مایل به یادگیری این زبان بودند, نوشته شده است. ولی دامنه انتشار اینگونه کتابها محدود بوده و نقش آنچنانی در تکامل خط بلوچی نداشته است. تکامل بلوچی بعنوان خط آدبی در اواخر دوره استعمار انگلیس در هند، درسال ١٩٢٩ آغازشد.

حسین عنقاﺀ از اولین کسانی بود که در نوشتن اشعارش از خط اردو استفاده نمود و همزه را وارد خط بلوچی ساخت. پس از او شاعران دیگری چون آزات جمالدینی، گل خان نصیر و سیدهاشمی نیز این خط را بکارگرفتند ولی هرکدام به سبک خویش مینوشتند و هنوز استاندارد خاصی وجودنداشت.

در نشستی که در تاریخ ٢٢ جولای ١٩۵۵ در محل “مگسی هاوس” در کراچی برگزارشد و در آن ازجمله آزات جمالدینی، گل خان نصیر، سیدهاشمی، مولوی خیرمحمد ندوی و حسین عنقاﺀ شرکت داشتند، املای بلوچی مورد بحث قرارگرفت.

در این جلسه تصمیماتی در مورد املای بلوچی نیز اتخاذ شد ازجمله واردکردن همزه در خط بلوچی، تصمیمی که ازهمان ابتدا بحث انگیز بود و در طی پنجاه سال اخیر همواره از سوی موافقین و مخالفین همزه به آن استناد شده است. ( به نقل از کرینا جهانی (٨٩) )

الفبای زبان بلوچی رایج در پاکستان شامل حروف زیر است:

ا ء ب پ ت ٹ ث ج چ ح خ د ڈ ذ ر ڑ ز ژ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک گ ل م ن ں و ه ی ے

(لازم به ذکر است که آنچه در ذیل خواهد آمد حروف بلوچی به زبان لاتین است.)

حروف صدادار کوتاه

حروف صدادار کوتاه عبارتند از فتحه (زبر)، کسره (زیر) و ضمه (پیش) که در نوشتن حذف میشوند.

فتحه “a” پس pas گوسفند

کسره “e” پس pess پدر

ضمه “o” پرpor خاکستر

حروف صدادار بلند

آا á آپ áp آب ، گوات gwát باد

ای i زی zi دیروز

او u زوم zum عقرب
ú
گوک gúk گاو، لوگ lúg خانه
í
دیم dím صورت

اصوات مرکب

ey/ay مانند ” کیل” پیمانه kayl یا keyl

ay/ow مانند ” جور” زهر jowr یا jawr

تشدید

اگر در کلمه ای حرفی دوبار پهلوی هم قرارگیرد، یکی را حذف کرده و بالای دیگری علامتی که تشدید نامیده میشود، میگذارند. تشدید نیز همانند فتحه، کسره و ضمه در نوشتن حذف میشود.

سکون

علامتی شبیه دایره (ه) که بالای حرف ساکن میگذارند. فقط در سیستم املایی “سید هاشمی” و در اول کلمات بکار میرود.

سیستمهای املایی

منبع اطلاعات در مورد سیستمهای املایی بلوچی در پاکستان کتاب کرینا جهانی (٨٩) میباشد و در مورد سیستمهای فعلی املایی اطلاعات دقیقی دردست نیست. هرچند که ظاهراً تغییرات رادیکالی ایجادنشده است، ولی بهتر است که این بخش را بعنوان تاریخچه ای هرچند کوتاه از خط بلوچی پنداشت. کرینا جهانی (٨٩) سیستمهای املایی را در چند طیف و بشرح زیر بررسی می نماید:

۱- سیستم املایی سیدهاشمی

ء همزه

همزه در سیستم سیدهاشمی به چهار شکل متفاوت بکار میرود:

١- همزه (بدون علامت)

٢- همزه فتحه ای (با علامت فتحه روی همزه)

٣- همزه کسره ای (با علامت کسره زیر همزه)

۴- همزه ضمه ای (با علامت ضمه روی همزه)

خلاصه قواعد این سیستم بشرح زیر است:

‌- ” ث، ح، خ، ذ، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق” از حروف الفبای بلوچی حذف میشوند.
املاء کلمات عربی بجز اسامی عربی حفظ نمیشود (نقض قاعده قبلی)

- پسوند ء (همزه فتحه ای) á برای اسم، مصدر، ضمیر، قید و حروف اضافه که معمولا بعنوان علامت مفعولی استفاده میشوند، بکار میرود. مثال:

کتاب ء بیار “کتاب را بیاور”. ولی سیدهاشمی معتقد است که ترء ” تورا”، شمارء “شمارا”، مارء “مارا” از این قاعده پیروی نمیکنند و باید بصورت “ترا، شمارا، مارا” نوشته شوند.

- ء (همزه کسره ای) بعنوان علامت ملکی: شپ ء نیم، نیمه شب.

- یای نسبت در ماتی زبان ” زبان مادری”.

- ے / ئے بعنوان علامت نکره ، مردے “مردی” ، ورنائے “جوانی”.

- ئے شناسه فعل (دوم شخص مفرد)، تو روئے “تو میروی” تو ئے “تو هستی”.

- ئے (همزه کسره ای) بعنوان علامت ضمیر پیوسته سوم شخص مفرد. مثلاً ” ڈگارئے کشت”

زمین را کاشت. هرچند که ” ڈگارئے” در بعضی لهجه ها بصورت ” ڈگاری” تلفظ میشود ولی بنظر وی از آنجاییکه “ی” قبلاً بجای “یای نسبت” بکارگرفته شده، فرم ” ڈگاری” مناسب نیست.

ء (همزه ضمه ای) بجای “و” در “من ء تو” من و تو.

- ‌اے (علامت فتحه روی الف) ، حرف ندا

- ‌اے (علامت کسره زیر الف) ، علامت ضمیر اشاره، “‌اے مرد” این مرد
‌
- یں، پسوند صفت، “سهریں سوپ” سیب سرخ

- اں علامت جمع، “کتاباں” کتابها. در حالت جمع علامت مفعولی ء (همزه فتحه ای) حذف میشود. مثال: “کتاب ء بوان” کتاب را بخوان ولی “کتاباں بوان” کتابها رابخوان.

- شناسه فعل (اول شخص مفرد) “اں” به فعل می چسبد، مانند شتاں رفتم ولی سایر شناسه ها جدانوشته میشوند، ازجمله در “شت انت” یعنی رفتند.

- علامت فعل امر و نفی به فعل متصل است، “بوان” bewán بخوان، “موان” mawán نخوان.

- گذاشتن علامت سکون بر روی حرف اول کلمه اگر دو حرف بیصدا در اول کلمه واقع شوند. باید توجه داشت که این قاعده فقط برای حرف اول کلمه صدق میکند و به سایر بخشهای کلمه تعمیم داده نمیشود. ابداع این روش بخاطر آنست که در بلوچی دو حرف بیصدای متوالی میتوانند در اول کلمه واقع شوند مانند “برات” brát برادر، “ترند” trond تند، سریع. امری که در فارسی اتفاق نمی افتد.

٢- سیستم املایی اکبر بارکزهی

تمام کسانیکه مخالف وجود همزه در املای بلوچی و خواهان بازگشت به سیستم املایی فارسی و اردو میباشند در این طیف قرار دارند از جمله اکبر بارکزهی و عبدالصمد امیری.
ویژگیهای این سیستم:

- سه علامت همزه فتحه ای، کسره ای و ضمه ای حذف شده و بجای آن “ا، ئے، و” بکار گرفته میشود.

- ے علامت اسم نکره است. مثال: “مردے” مردی.

- از “ئے” برای شناسه فعل (دوم شخص مفرد) استفاده میشود، مثال: “آتکئے” آمده ای.

- ی علامت ضمیر پیوسته (سوم شخص مفرد) است، مثال: “کتابی برت” کتاب را برد.

٣- سیستم املایی آزات جمالدینی

این سیستم که درواقع ترکیبی از سیستم سیدهاشمی و سیستم بارکزهی است، بجز در “ماهتاک بلوچی ١٩۵۶” و در جلد دوم کتاب “بارکر و مینگل”، هیچگاه بصورت منسجم مورد استفاده قرار نگرفته است.

مشخصات این سیستم:

- املاء کلمات عربی حفظ میشود.

- ء (همزه فتحه ای) علامت مفعولی برای اسم، مصدر و ضمیر است ولی بعد از قید و حروف اضافه “ا” بکار میرود.

- ء (همزه کسره ای) همانند سیستم سیدهاشمی بعنوان علامت ملکی بکار میرود.

- ے / ئے بعنوان علامت نکره، پسوند فعل (دوم شخص مفرد)، علامت ضمیر سوم شخص مفرد بکار میرود.

- “و” همانند فارسی حرف ربط است.

- نون غنه “ں” بکار میرود.

- در ماهتاک بلوچی (١٩۵۶) “ئت” هست و “ئنت” هستند بجای “ات” و “انت” بکاررفته اند.

۴- سیستم املایی گل خان نصیر

املاء بکار گرفته شده در کتابهای شعر گل خان نصیر با یکدیگر متفاوتند. در کتابهای “شپ گروک” و داستان “دوستین شیرین” املاء کلمات عربی تغییر میکند. همزه فتحه ای و کسره ای بشیوه سیدهاشمی بکارمیروند ولی بجای همزه ضمه ای “واو” فارسی بکارگرفته میشود و ضمایر به ریشه فعل متصلند.

- در کتاب “حمل ء جیند” گرایش به استفاده از “ئت” at “هست” و “ئنت” ant “هستند ” بجای “ات” و “انت” مشاهده میشود.

در کتاب شعر “گرئند”، وی سیستم جدیدی ارائه میدهد که خلاصه آن بشرح زیرمیباشد:

- بکارگرفتن “ک ه” و “گ ه” بجای “خ” و “غ” همانند انگلیسی و معتقد است که در برخی نقاط بلوچستان این حروف چنین تلفظ میشوند.

- نوشتن مصدر “جنگ” janag “زدن” بصورت “جنئگ” تا با “جنگ” jang اشتباه نشود، همچنین تغییر کلمه “کنت” kaneyt میکنید به “کنهت” تا از “کنت” kant “می کند”، متمایز شود.(کرینا جهانی، صفحه ١٢٧).

مشکلات خط بلوچی فارسی

خط بلوچی طبیعتاً تمامی مشکلاتی را که خط فارسی دارد و در بخش اشکالات خط فارسی بررسی شد، در بر دارد. علاوه براین:

الف‌- دو حرف صدادار balúč) ú) و dím) í)”صورت” بلوچی که در فارسی وجود ندارند و در سیستمهای مختلف املایی بلوچی با حروف “ی” و “واو” نوشته میشوند. بنابراین حرف “ی” به شش و “واو” به پنج شیوه مختلف تلفظ میشوند. مثال:

صدای “ی”

١- حرف صدادار i در “زی” zi دیروز

٢- حرف y درتیار tayár آماده

٣- بجای ey/ay در میل meyl

۴- “ی” در انتهای اسامی عیسی isá، موسی musá و … بجای صدای الف.

۵- حرف صدادار í در پیتاپ pítáp آفتاب

۶- بجای ey/ay در آخر کلمه در سیستم سیدهاشمی مانند: “تو ئے” tow ey تو هستی،
“شمئے کتاب” šomey ketáb کتاب شما

صدای “و”

١- ضمه “o” در کلمه “دو” do دو

٢- حرف صدادار “او” u در “زوم” zum عقرب

٣- حرف “و” w در “ورگ” warag خوردن

۴‌‌- بجای ow/aw در “جور” jowr/jawr زهر

۵- حرف صدادار ú در “لوگ” lúg خانه

ب- جدا یا پیوسته نوشتن شناسه های شخصی به فعل

ج- جدا یا پیوسته نوشتن ضمایر به اسم ، قید، حرف اضافه و ..

د- تمایز مصدر با اسم بعنوان مثال janag با jang چون هردو یکسان نوشته میشوند “جنگ”. پیشنهاد گل خان نصیر این بود که مصدر بصورت “جنئگ” نوشته شود.

ه- همزه (کسره ای، ضمه ای و فتحه ای) در استاندارد یونی کد وجودندارند.